Panorama zaandam by Tilemahos Efthimiadis

Extreem oor­logs­geweld in de Burgemeestersbuurt

Erik Schaap — blog. 24 maart 2016

Het zijn slechts twee straten in zuidelijk Zaan­dam, maar de Tweede Werel­door­log drukte er een ste­vig stem­pel op. In de Burge­meester van de Stadt­straat en de Burge­meester Ter Laanstraat wis­selden leven en dood, bezetting en verzet elkaar vri­jwel dagelijks af.

1941zaandam

De meeste huizen in dit deel van de Burge­meesters­bu­urt wer­den eind jaren ’30 opgeleverd. Het waren –en zijn– in een rustige omgev­ing gele­gen, degelijke wonin­gen met een tuin­tje. Zeker des­ti­jds golden ze als prima onderkomens voor gezin­nen uit de mid­den­klasse. Het is dan ook geen toe­val dat een deel van de Zaan­damse ambtenaren er tij­dens de oor­log een plek kreeg aange­bo­den. NSB-​burgemeester Cor­nelis van Ravenswaay, die in 1942 aantrad, maakte er werk van om het Zaan­damse ambtenarenko­rps in hoog tempo te naz­i­fi­ceren en zijn nieuw aange­tre­den par­ti­jgenoten een passend onder­dak te bezor­gen. De gloed­nieuwe Burge­meesters­bu­urt was daar­toe prima geschikt. Maar met de rust was het voor­taan wel gedaan.

Col­lab­o­ra­teurs

Op de naoor­logse lijsten van de Poli­tieke Opsporings­di­enst staan acht in bovenge­noemde straten wonende per­so­nen als col­lab­o­ratiever­dachte ver­meld, vooral ambtenaren. De POD-​lijsten maken echter geen aanspraak op volledigheid. Boven­dien ver­huis­den er voor de bevri­jd­ing aan­brak nation­aal­so­cial­is­ten uit deze wijk naar andere adressen en haalden twee daar wonende ‘land­ver­raders’ mei 1945 niet lev­end. Gesteld kan dan ook wor­den dat de Van de Stadt­straat en de Ter Laanstraat nog wel wat meer deutschfre­undliche per­so­nen her­bergden dan het POD-​overzicht vrijgeeft.

Het laat­ste blokje van de Burge­meester van de Stadt­straat was waarschi­jn­lijk zelfs exclusief gere­serveerd voor leden van de Zaan­damse (water)politie. Op num­mer 123 woonde de beruchte chef van de water­poli­tie, Willem Nico­laas Ehlhardt. In de woor­den van BS-​commandant Johann van Marle ging het hier om ‘een NSB’er‘ en iemand die ‘zich ver­schrikke­lijk uit­sloofde om alles te doen wat de Duit­sers maar wilden.’ Onder lei­d­ing van Ehlhardt plun­derde de water­poli­tie naar hartelust mensen die in de win­ter van 1944-’45 op honger­tocht waren geweest in noordelijk Noord-​Holland.

Naast Ehlhardt, op num­mer 125, huisde Jan de Man, een onder­lui­tenant van de poli­tie met een eve­neens bevlekt bla­zoen. Op num­mer 131 woonde vol­gens het tele­foon­boek van 1943 een niet bij naam genoemde riv­ier­bri­gadier van de poli­tie te water en op 133 agent K. Mast. Voor zover bek­end was op deze laat­ste poli­tie­man niets aan te merken. Achter de deuren van de tussen­liggende num­mers 127 en 129 hebben hoogst­waarschi­jn­lijk ook poli­tiebeambten gewoond. Onduidelijk is wat tussen 1940 en 1945 hun poli­tieke achter­grond was. Dat geldt niet voor de bewon­ers van de Van de Stadt­straat 23, 48 en 80. Zij wer­den door de Poli­tieke Opsporings­di­enst eve­neens als ‘fout’ beo­ordeeld en in mei 1945 vooraf­gaand aan hun berecht­ing opges­loten in de Zaan­damse districtsgevangenis.

1941politiekorps zaandamPoli­tieko­rps Zaan­dam, deels. Rond 1941 (col­lec­tie R.R. Pel)

In de par­al­lel lopende Burge­meester Ter Laanstraat woon­den min­i­maal twee col­lab­o­ra­teurs. Achter de voordeur van num­mer 120 bevond zich een door burge­meester Van Ravenswaay aangestelde medew­erker van de Zaan­damse gaarkeuken. Hij verd­ween kort na de bevri­jd­ing in de POD-​arrestantenwagen. En op num­mer 27 woonde Fran­cis­cus Dieder­i­cus Willemse. Deze door de ille­galiteit gehate poli­tie­man zakte op 5 feb­ru­ari 1945 dodelijk gewond in elkaar op de hoek van de Zuid­dijk en de A.F. de Savornin Lohmanstraat, getrof­fen door vijf of zes kogels die enkele verzetsstri­jders op hem had­den afgevuurd.

Willemse was niet de enige bewoner uit deze straat op wie in feb­ru­ari een vuur­wapen werd gericht. De 25-​ste over­leed Joost Zee­man. Deze 18-​jarige onder­duiker, wonend in de Ter Laanstraat 110, werd door Landwachters neergeschoten toen hij een Ausweis-​controle probeerde te ont­lopen. Enkele dagen later stierf ook de eerder genoemde Willem Ehlhardt in een kogel­re­gen. Het toe­val wilde dat dat gebeurde in de Ter Laanstraat, ter hoogte van num­mer 85. Een oogge­tu­ige, de jeugdige Jaap Plugge, was getu­ige van het ver­volg: “Mijn kam­er­aadje Wim zat huilend op straat naast zijn ster­vende vader. Een vre­selijk schouwspel. Nu nog voel ik hoe beroerd ik was bij dit aangezicht. lk ben snel naar huis gegaan en pas later hoorde ik dat Ehlhardt die avond in het zieken­huis was overleden.”

Bin­nen vier weken tijd wer­den dus drie man­nen uit de Burge­meester­bu­urt ver­mo­ord, twee door het gewapend verzet en een door gewapende nationaalsocialisten.

Bob Pel

1941r.r.pelHet was niet alle­maal kom­mer en kwel in de Burge­meester­bu­urt. In de Ter Laanstraat 88 woonde een van de weinige leden van de water­poli­tie die aan de ‘goede’ kant stond. En op num­mer 97 bevond zich het gezin Pel. Vader Robert Rudolf was wacht­meester bij de Zaan­damse poli­tie en een van de actief­ste verzetsstri­jders van de Zaanstreek. De verdeeld­heid bij de poli­tie in de Van de Stadt­straat en de Ter Laanstraat tek­ende de schizofrene sit­u­atie van het plaat­selijke korps in bezettingstijd. De Burge­meesters­bu­urt als geheel kon daar­naast model staan voor de uiter­sten die de jaren 19401945 beheersten.

Robert Rudolf Pel, 1941 (col­lec­tie R.R. Pel)

Met dank aan Erik Schaap, voor de toestem­ming dit artikel met foto’s te mogen overne­men van zijn Blog.

www​.schaap​schri​jft​.nl

Joomla tem­plates by a4joomla