De Wintertuin van Krasnapolsky

Een voor velen onbekend stukje geschiedenis uit de Stationsstraat.

In de Stationsstraat lag een stuk grond dat voor het Amsterdamse hotel Krasnapolsky zorgde voor de planten en bloemen die in de wintertuin van het hotel werden gebruikt.

Zie de foto uit het gemeentearchief van Amsterdam.

Lees meer…

Sinterklaasje, hoor eens even
Naar het briefje dat ik schrijf.
Mammie heeft het opgeschreven
‘k Word het volgend jaar pas vijf.
’k Leg dit briefje in mijn schoentje,
morgen avond is het feest.
Als u komt krijgt u een zoentje
Ik is altijd zoet geweest.

Gist’ren snoept’ ik stil een koekje
Maar ik doe dat heus nooit weer.
Mammie gaf mij voor mijn broekje
maar het deed haast niks geen zeer.
Krijg’k een pop met echte haartjes
weet u wel zo’n grote pop?
En een doos met honderd taartjes
Allemaal met schuim er op.

‘k Wou zo graag een levend poesje
net zo als bij tante Mien
Dat is toch zo’n aardig snoesje
hebt u dat wel eens gezien?
En een pot met suiker wou ik
helemaal alleen voor ik.
En van boterletters hou ik
En taai-taai zo lekker dik.

Heb ik nu te veel geschreven
Mammie zegt, dat is brutaal.
Als u niet zo veel kunt geven
hoeft het heus niet allemaal.
Mammie zegt, ik moet naar bedje
nou dat lieve Sinterklaas.
Heel veel zoentjes van uw Jetje
En ook één voor Pieterbaas!

Periode 1900 tot 1940
Eind 19e eeuw werden de grote steden zich gewaar van de toerist. Vakantie was nog steeds een bezigheid voor de gegoede klasse, maar voldoende om er aandacht aan te besteden.

De eerste VVV in Nederland werd opgericht te Valkenburg aan de Geul in 1885. In Nederland bestonden in 1910 al 88 afdelingen van de VVV, waarbij in totaal 429 vestigingen waren aangesloten. (Wikipedia)

Terwijl men in Amsterdam al volop dacht aan het onder de aandacht brengen van de mooie plekken van de stad ten behoeve van de toeristen, was men in het Zaantje nog niet zover. Dat stak toch een aantal ingezetenen van Zaandam en zo kwam het dat in 1900 vanuit de Maatschappij tot het Nut van ’t Algemeen, het initiatief werd genomen tot het oprichten van een Vereeniging ter Bevordering van het Vreemdelingenverkeer, ook toen al afgekort tot V.V.V.

In het concept reglement dat aan belangstellenden werd toegezonden stelt men dat het doel is meer vreemdelingen naar onze plaats te krijgen. Dat kan bevorderd worden door verfraaiing van de gemeente, het maken van reclame en het bevorderen en aanmoedigen van de bovenstaande punten. Men was zich ervan bewust dat de Zaanstreek zich uitstekend leent om de vreemdeling aan te trekken, maar dat er toch meer nodig was dan alleen het huisje van Czaar Peter. En zelfs deze bezienswaardigheid was nog moeilijk bereikbaar

In het jaar van oprichting bemoeide het bestuur van de “Vereeniging Tot Bevordering van het Vreemdelingenverkeer” zich al direct met plannen van de Hollandsche IJzeren Spoorweg om een lelijk en gesloten hek langs de spoorbaan te plaatsen. Hierdoor werd voor wandelaars het uitzicht ernstig bedorven. De spoormaatschappij gaf gehoor aan de oproepen en ging nu over tot het plaatsen van een ijzeren en doorzichtig hek.

NS Station Zaandam met molens de Liefde, Tarweakker en de Pet

In het eerste jaar van haar bestaan ging men voortvarend te werk en ontplooide tal van initiatieven. De gemeente sprak men aan over de wegwijzers of het ontbreken daarvan, maar ook met de verzorging van de graven op de begraafplaats achter de Oostzijderkerk. Men vroeg en kreeg bankjes langs de Prins Hendrikkade. Ook werd nagedacht over het uitgeven van een geïllustreerd gidsje met een opgave van de bezienswaardigheden in onze gemeente.

Jaarvergadering
Bij de eerste jaarvergadering in juni 1901 kon voorzitter de heer Latenstein melden dat het ledenaantal nu 175 bedroeg. De kosten van de oprichting werden door de vereniging tot plaatselijk Nut gedragen.

Daarnaast werd geopperd om een monument te stichten, een borstbeeld of standbeeld van Czaar Peter de Grote, een plan dat pas een tiental jaren later werkelijkheid werd. Ook waren er plannen voor een eigen gebouw. Met dezelfde voorzienigheid kwam het voorstel ter tafel voor een betere verbinding tussen station en de Oostzijde. Hier zou een pontje vanaf de HBS naar de Stadswerf de oplossing kunnen bieden. Tijdens de vergadering ging er het nieuwtje rond dat houthandel Pont mogelijk genegen zou zijn haar loodsen van de Burcht naar elders te plaatsen.

In 1910 besloot de vereniging het initiatief te nemen tot de viering van het 100-jarig bestaan van de stad Zaandam in 1912. Bij monde van de heer P. van Heijnsbergen werd geopperd dat dit het best zou kunnen door, in navolging van de tentoonstelling van Zaanse Nijverheid in 1896, opnieuw een dergelijke tentoonstelling te organiseren omlijst met tal van feestelijkheden. Ter voorbereiding waren op de laatste voorbereidende vergadering alle sportclubs, muziek– en woningbouw– verenigingen en theaters uitgenodigd. Er werden subcommissies gevormd voor Historie, Volksspelen, Waterfeesten, Sport en Muziek. Het hoofdbestuur van het feestcomité stond onder leiding van burgemeester Jhr. Mr. C.A. Elias.

Tenslotte ging de tentoonstelling niet door en wat men ook probeerde, de Zaandamse bevolking en het bedrijfsleven waren niet warm te krijgen voor een eeuwfeest. De krant ‘Het Weekblad’ schreef dat het zo langzamerhand echt medelijden kreeg met het bestuur van de VVV dat al twee jaar bezig was met de organisatie.

Samenwerking
In de vergadering van 7 februari 1927 van de afdeling Zaandam van de Vereeniging van Vreemdelingenverkeer werd besloten op 23 februari a.s. bijeen te komen om pogingen te doen om tot een vereniging voor de gehele Zaanstreek te komen.

Daar werd tevens besloten aan het Olympisch Comité een brief te sturen met het aanbod dat men gaarne bereid is tot overleg te komen over huisvesting van sporters. De Vereniging zal alles in het werk stellen om de vele buitenlandse sporters en bezoekers die naar de spelen komen te interesseren voor de Zaanstreek.

Men wil kortom, de ‘Grote trek’ van Amsterdam naar Volendam ombuigen naar de Zaanstreek. Een dagelijkse busdienst uit de hoofdstad naar hier zou daarbij enorm helpen.

Op 23 februari tijdens de vergadering in restaurant Jongeneel volgde de mededeling dat er sympathiebetuigingen waren van de overheden van Westzaan, Zaandam, Koog aan de Zaan, Wormerveer, Krommenie en Oostzaan. Hierna volgde de bespreking en aan het einde daarvan kon de vergadering vaststellen dat genoemde gemeenten zich zullen verenigen tot de oprichting van de Algemeene Zaansche VVV. De vier plaatsen die nog niet zijn aangesloten zullen worden uitgenodigd tot deelname.

De Zaandamse VVV vergaderde in maart en besloot zich, zoals te verwachten was, aan te sluiten bij de opgerichte Zaansche VVV. Het gemeentebestuur zal op de hoogte gebracht worden van het einde van het bestaan van de VVV alhier onder de hoede van de Maatschappij tot ’t Nut van ’t Algemeen.

Olympische Spelen
In april 1928 lukte het de Zaanse VVV tot een overeenkomst te komen met de Japanse attaché in Den
Haag om de ‘Japanse Fine Fleur’ van sporters hier onder te brengen. Circa 45 personen, dames en heren, incl. de koks zullen in Zaandam worden onder gebracht in het Wapen van Zaandam en Het Wapen van Amsterdam.

Eind juli 1928 bood de Japanse gezant, de heer Koki Hirota in het Volkspark de gemeente een receptie aan als dank voor het huisvesten van zijn landgenoten. Hierbij waren het gemeentebestuur en bestuursleden van de VVV aanwezig.

Tijdens de ontvangst in het Volkspark. v.l.n.r.
C. Oom, J.C. van Wessem A Jzn., Z. Exc. Koki Hirota, Shojiro Otaka, Seliche Motono, J.J. Dinkelberg en E.R. Spaak. De Nederlandse heren zijn allen bestuurders van de Zaanse VVV.

Na een succesvolle deelname aan de Olympische Spelen is het moment van afscheid gekomen voor de Japanse gasten in de Zaanstreek.

De avond voor hun vertrek, rond middernacht voerden enkele sporters in pyjama een ‘nationale volksdans’ uit voor het hotel Het Wapen van Amsterdam. Dit onder luide aanmoediging van talrijke Zaandammers. Toen de gemoederen wat geluwd waren wist een agent van politie de dansers te bewegen zich weer naar binnen te begeven. De volgende dag werd van Zaandam afscheid genomen door middel van een optocht van alle sporters door Zaandam.

De Stedenloop
Van 1929 tot en met 1934 organiseerde de VVV, in samenwerking met K.N.A.U. de Zaanse Stedenloop. Uiteraard had dit een sportief doel, maar als belangrijk tweede doel was om zoveel mogelijk mensen met de Zaanstreek kennis te laten maken. De route liep door de zes Zaanse dorpen met een start in Assendelft en de finish in de Nicolaasstraat in Zaandam.
Onder grote belangstelling naar de finish.

De Zaansche Tol-oorlog
De tolheffing was niet populair, maar enkele gemeenten, Krommenie, Wormerveer en Zaandijk, hielden de tol in stand vanwege de gemeentebegroting. Vooral toen de Provincialeweg was gerealiseerd vond men de heffing totaal overbodig. En zeker de Zaansche VVV was een warm pleitbezorger van de afschaffing van de tol. Het verhinderde een vrij verkeer door de gehele streek en daar hadden niet alleen de toeristen last van. Ook het bedrijfsleven trok keer op keer aan de bel om de tollen te laten verdwijnen.

In 1928 doet de Vereniging Voor Vreemdelingenverkeer keer op keer verzoeken aan de Zaanse gemeenten uitgaan om de tollen op te heffen of steun te geven aan het opheffen daarvan. Ook richt zij een dergelijk verzoek aan Gedeputeerde Staten van Noord-Holland om de opheffing van tollen te bespoedigen. Zelfs werd een verzoek gericht aan de Kroon met het verzoek om opheffing te bespoedigen.

In september 1929 organiseert de Zaanse VVV een optocht naar Den Haag als protest tegen het voortduren van de tollen in de Zaanstreek.

De gemeente Krommenie gaat om en de tol over de Nauenaarsche Vaart verdwijnt. Dat wordt in Krommenie in juni 1930 uitbundig gevierd met een optocht door het dorp waaraan ook vele niet Krommenieërs deelnamen.
Volop belangstelling in de Zuiderhoofdstraat

In augustus 1930 deed de Zaansche VVV een laatste poging om ook de tol bij Zaandijk opgeheven te krijgen. Volgens de krant ontketende de vereniging een papieren oorlog. Alles en iedereen in het geweer gebracht met berekeningen en adressen van alle belanghebbenden met uiteindelijk als resultaat dat de tol per 1 januari 1931 verdween.


Een vreugdetocht langs de opgeheven tol in Zaandijk. Links het zwembad.

De Zaansche Molentocht
Een ander bekend initiatief van de VVV waren de vele Molentochten. In de winter betekende dit een tocht over het IJs. Er waren ook zomerse wandeltochten onder die naam.

In 1940 werd een schaatstocht gemaakt van Zaandam naar het ‘eilandje’ in het Alkmaardermeer en terug. Voor de begeleiding onderweg zorgden o.a. een detachement soldaten die de schaatsers op heikele punten de weg wezen. En ook op onbetrouwbare plekken waren mensen van de organisatie gestationeerd.


Bij de foto de deelnemers die hun kaarten bij hotel De Karseboom afhalen.

Dit waren enkele hoogtepunten uit het bestaan van de Zaansche VVV. Om alle activiteiten te noemen zou een omvangrijk boek nodig zijn.

De bloemenzaak van Schipper in het complex aan de Peperstraat gaat sluiten.

De firma zat hiervoor in de Westzijde op nummer 5, naast de bioscoop Flora.

Men had een kwekerij op het Bouwmanspad zo staat op het briefpapier te lezen.

Later kwam het pontje van Schaap. 

Foto: Henk Hermans. Molen Korenbloem Ospel bij Nederweert. 

Herman Aartsen stuurde een interessante aanvulling via de mail.
Herman schreef: ‘Het billen van de molenstenen vond in de door wind aangedreven molens meestal plaats op woensdagavond. De molen stond dan stil en het werkvolk was vrij. De jongens hadden dan tijd om op meidenjacht te gaan, hetgeen uitmondde in de beruchte „Billenavond” in de Westzijde van Zaandam. Rond de 60-er jaren is deze traditie langzaam doodgebloed. Maar er is menig huwelijk uit voortgekomen’.

Bij Oneindig Noord-Holland vond ik nog een verklaring voor deze traditie om aan een jongen of meisje te komen.
Op woensdagavond hadden de dienstmeisjes traditioneel vrij zodat zij met mogelijke geliefden in contact konden komen en slenterden ze urenlang gearmd door de Westzijde. Deze woensdagavonden werden door jongens ‘billenavonden’ genoemd, naar de Westzijderkerk die ook wel Bullekerk wordt genoemd. Stiekem ging het natuurlijk ook gewoon om de door hen zo geliefde ronde lichaamsdelen van de meisjes. Dat de naam mannen buiten Zaandam ook aansprak, wordt bevestigd door het feit dat er ook in Purmerend sprake was van de ‘billenavond’.
Dat van de ‘Bullekerk’ waag ik te betwijfelen, maar wel een aardig verhaal.

Om af te sluiten met Dirk Jan de Groot in zijn boek Paipekoppies:
‘Toen er nog geen bars, dancings en discotheken bestonden, was er vroeger in de Westzijde, tussen Dam en Spoorstraat (Stationsstraat), op zaterdag– en zondagavonden en nog eens midden in de week, op woensdagavond meidenmarkt. Deze markt werd steeds zeer druk bezocht. Het was een lopende zaak, er werd steeds Dam – Spoorstraat vice versa gelopen. De jongens stonden nu en dan stil bij ‘Kovani’, de sigarenzaak van Ko van Iddekinge, zogenaamd om de voetbaluitslagen en de competitiestanden te bestuderen, maar met één oog op de voorbijgaande meisjes. Als de uitverkorene dan met een vriendin in de richting van het Czaar Peterstandbeeld ging, er achteraan!’

Foto: de Westzijde t.h.v. de nrs. 2–4. We zien de hoek van de Vinkenstraat met bioscoop Flora.

Er loopt een paadje dat de bezoeker stapsgewijs naar beneden zal brengen. Maar dit is niet de echte ingang – die ligt een paar stappen verder. Ook weer omlaag om tot de voordeur aan de zijkant te komen. Bij mijn bezoek werd ik opgewacht en mocht door de ‘artiesteningang’ aan de achterkant de woning betreden. Historisch Zaandam schreef eerder over de woning 235 omdat die bewoond werd door de grootouders van Evert van Voorst. (zie https://www.historisch-zaandam.nl/evert-van-voorst-05–10-1932/)

De huidige bewoner kwam in het huis in 1981 toen hij het kon huren. Toen de mogelijkheid zich voordeed heeft hij beide panden in 1983 gekocht. Hij vertelde dat tal van oud bewoners en kinderen van oud bewoners van zowel 233 als 235 regelmatig aanbellen met het verzoek om nog een keertje te mogen kijken hoe er vroeger werd gewoond. Aan de buitenkant is het pand ongewijzigd en voor een deel is in nummer 233 ook binnen nog veel hetzelfde. Binnen nummer 235 is als het ware een moderne woning in gebouwd. Over de originele plankenvloer is een nieuwe gelegd en ook de originele balken zitten nog onder het nieuwe plafond.

Het dubbele woonhuis werd in 1842 gebouwd. Er hebben waarschijnlijk vroeger o.a. vissers in gewoond. Die hadden hun jol in de dijksloot liggen en konden zo het veld in waar ze misschien hun fuiken hadden geplaatst.
Er werd in het huisje ook vis gerookt want in de schoorsteen zijn op de bovenverdieping visluiken in de schoorsteen te vinden.
De foto is uit 1967 ten tijde van een bouwaanvraag.

Over de dijksloot die uitkwam in de Hanenpadsloot, waren weilanden waar o.a. melkboer Swart zijn koeien had lopen. In de jaren dertig veranderden de weilanden in grond voor woningbouw; de Jonge Arnoldusstraat. Deze wijk werd in de jaren ’30 gebouwd, de dijksloot werd gedempt en de woningen raken met de achterkant aan de Zuiddijk. Daar ligt nu een demp.

Deze foto is door fotograaf (en schilder) Freek Engel rond 1900 gemaakt vanaf het bruggetje over de dijksloot bij het Hanenpad.

We kijken richting het noorden en zien zelfs nog iets van Zuiddijk 233–235.

Vermaning – Weeshuis – Wasserij – Kinderopvang

_{Van onze redactie, Ruud Meijns}

De woorden vermaning,  weeshuis, wasserij en kinderopvang zijn in het kort de geschiedenis van het pand dat op de plek van Oostzijde 240 stond. Voor mensen van  mijn generatie; daar stond Oosterweide – het kindertehuis. Maar dat daar ooit een wasserij in zat, wist ik pas toen ik een foto van de brand zag die de wasserij verwoestte. Een geschiedenis van het pand.

Het allereerste begin ligt bij de Doopsgezinde gemeente van Oostzaandam. Om aan de noden van hun gemeenteleden tegemoet te komen besloot men in 1743 een huis te bouwen in de Noord aan de Schinkeldijk zoals de Oostzijde toen heette.

Daar is een tekening van, vermoedelijk gemaakt door de zoon van dominee Jesse.

We zien de Vermaning en het weeshuis links en herkennen al een beetje uiterlijk zoals we het latere Oosterweide kenden. De Vermaning rechts op de tekening is in 1862 afgebroken omdat er toen een nieuwe Vermaning beschikbaar kwam; de Doofpot, nog steeds te zien bij de Belgischestraat.

In 1921 verkocht de Doopsgezinde gemeente het pand aan makelaar Klaas Zwart die het op zijn beurt verkocht aan de N.V. Stoomwasscherij en Strijkinrichting “Aurora”. Het pand werd van binnen flink verbouwd en er werden diverse machines in het gebouw geplaatst. Inmiddels was de wasserij in handen van de heer Gerardus Portenge, uit Amsterdam overgegaan. Hij heeft niet lang van zijn nieuwe bezit kunnen genieten. Op vrijdagmorgen 6 februari 1925 brak er om 8 uur op de bovenverdieping brand uit. Het stormachtige weer deed de brand snel door het pand gaan.

Hoewel de brandweer er snel bij was en met acht stralen water maakte viel er weinig meer te redden. De oud eigenaar dhr. Visser die nog in het pand verbleef wist enige persoonlijk zaken te redden.De nieuwe eigenaar, de heer Portenge was er ook snel bij en kon nog bijtijds een koffer en een portefeuille uit het pand redden. Van het pand zelf was niet veel meer over.

In 1926 wordt een sloopvergunning afgegeven. De N.V. “Aurora” wordt geliquideerd en de resten van het pand worden verkocht aan de heer Dirk Oosterveld, directeur van verffabriek Oosterveld en Romeijn. De verffabriek van de heer Oosterveld stond op Oostzijde nummer 253, aan de Zaan even voorbij het Smaal. Hij was dus goed bekend met het pand op nummer 240. In 1926 wordt aan hem een vergunning afgegeven voor de bouw van een woning op dit perceel. Na het gereedkomen van het pand heeft de heer Oosterveld er maar kort gewoond want hij overleed al snel.

Brug.
Eind jaren ’30 werden er plannen bekend om tot de bouw van een nieuwe brug te komen die de Oost– en de Westzijde van Zaandam met elkaar zou verbinden. Hiermee werd de Hoopbrug, een loopbrug, vervangen. De naam die men voor de brug bedacht was; Prins Bernhardbrug. Bij de opening van de brug in 1941 had het N.S.B. bestuur van Zaandam de naam vervangen door P.J. Troelstrabrug. De ansichtkaart moet dan ook uit de oorlogsperiode stammen.

De bewoonster van nummer 240, de weduwe mevrouw Oosterveld – Rus bood, met de plannen voor de bouw van de brug in het achterhoofd, in 1940 het pand aan de gemeente Zaandam aan. Het pand zou, bij doortrekking van de weg aan een drukke verkeersader komen te liggen.

Hier het huis op een foto uit 1947 met op de achtergrond het Oostzijderveld.  Van de Berhardbrug kon je nog alleen links of rechts afslaan.

Tijdens de bezetting heeft het pand dienst gedaan als hoofdkantoor van de Technische Noodhulp. Dit was een organisatie die de burgerbevolking moest helpen bij rampen. Er was voortdurend vraag naar vaklieden of mensen die in een bepaald vak opgeleid wilden worden. 

Foto: De eetzaal in 1947

Direct na de oorlog, vanaf 15 mei 1945 krijgt Stichting Kinderhulp Zaanland het pand in huur van de gemeente voor de opvang van oorlogspleegkinderen. Geleidelijk aan zijn het de wezen en kinderen in nood die het tehuis zullen bevolken. Gemiddeld verbleven er over de jaren rond de 30 kinderen per jaar in het tehuis. Voor de verzorging van de in huis verblijvende kinderen was deskundig personeel aanwezig.                                               


Maar de uitbreidingsplannen voor Zaandam-Oost met Kogerveld, Peldersveld, Hoornseveld en Poelenburg maakte doortrekken en verbreding van de weg vanaf de Bernardbrug noodzakelijk.
Perceel Oostzijde 240,het kindertehuis Oosterweide kon onmogelijk blijven staan en men verhuisde naar de Provincialeweg en het gebouw werd in 1968 gesloopt.De weg werd doorgetrokken en werd vierbaans. Voor de Oostzijde kwam een fietstunneltje onder de Kon. Julianaweg door en niets herinnerd meer aan Oosterweide behalve dan in onze herinnering.

Illustratie: Gemeentearchief Zaanstad, Vereniging Zaanse Molen

Transvaalbuurt
_{Van onze redactie, Ruud Meijns}

In het gebied dat begrensd wordt door de A.G. Verbeekstraat, de Tuinierstraat, Prinsenstraat en de Menno Simonszstraat ligt de Transvaalbuurt met de straten: Krugerstraat, De Wetstraat, Steijnstraat, Bothastraat. De straten die rond de eeuwwisseling zijn aangelegd in de Transvaalbuurt kregen de namen van de leiders van de Transvaalse Boerenoorlogen.

De Boerenoorlogen waren twee oorlogen die in Zuid-Afrika uitgevochten werden door de Boeren en de Britten tussen 1880 en 1902.

Deze Boeren of Afrikaners waren afstammelingen van voornamelijk Nederlandse kolonisten, die als pioniers (Voortrekkers) naar de binnenlanden van Zuid-Afrika trokken en daar onder meer de Zuid-Afrikaanse Republiek (Transvaal) en de Oranje Vrijstaat stichtten.

De Boeren genoten in hun strijd tegen de Britten veel sympathie in België, Duitsland en Nederland. In meerdere Belgische en Nederlandse steden, onder meer in Amsterdam, Antwerpen, Den Haag en Rotterdam werden rondom 1900 straatnamen vernoemd naar strijders en politici van de Boerenbeweging en naar plaatsen die een rol speelden in de oorlogen.

Stephanus Johannes Paulus (Paul) Kruger (Bulhoek (Britse Kaapkolonie), 10 oktober 1825 – Clarens (Zwitserland), 14 juli 1904), ook bekend als Oom Paul, was de vijfde president van de Zuid-Afrikaansche Republiek (Transvaal) en de meest prominente Boer tijdens en tussen de Boerenoorlogen. Ten tijde van de oorlogen bezocht Kruger Nederland.

Eind 1900 kwam hij naar Nederland en woonde op verschillende adressen.
In 1904 woonde hij in Zwitserland voor zijn gezondheid waar hij op 14 juli 1904 overleed. Hij werd eerst begraven in Den Haag op 26 juli 1904, maar later met toestemming van het Verenigd Koninkrijk overgebracht naar Zuid-Afrika waar hij op 16 december 1904 werd herbegraven in de Heldenakker in Pretoria.

Christiaan Rudolf de Wet (Leeuwkop, Smithfield, 7 oktober 1854 – Klipfontein, Dewetsdorp, 3 februari 1922) was een Zuid-Afrikaans politicus en een Boerengeneraal tijdens de Tweede Boerenoorlog.

Tijdens de annexatie van Transvaal in 1877 door het Verenigd Koninkrijk verhuisde hij naar het Vredefortdistrict in Oranje Vrijstaat en daarna naar Weltevreden nabij Koppies om vervolgens in 1889 naar Rietfontein in het Heidelberg district in Transvaal te verhuizen.

De Wet was zevenentwintig jaar oud toen in 1880 de Eerste Boerenoorlog uitbrak. Hij nam samen met het Heidelberg Kommando deel aan de slag van Laing’s Nek, had zijn dapperheid getoond bij de slag van Ingogo en met de bestorming van Majuba begin 1881.
De Wet was vijfenveertig toen in 1899 de Tweede Boerenoorlog uitbrak.

In het midden van augustus 1914 is door een aantal prominente Boerenleiders (generaal De la Rey, luitenant-kolonel Manie Maritz, generaal Christiaan Frederik Beyers, generaal Jan Kemp en generaal De Wet) samengezworen om een staatsgreep uit te voeren, bekend als de Maritz-rebellie. Zij waren gekant tegen de deelname van Zuid-Afrika aan de Eerste Wereldoorlog en zagen ook een gelegenheid om weer de onafhankelijkheid te verkrijgen.

Marthinus Theunis Steyn (Winburg, 2 oktober 1857 — Bloemfontein, 28 november 1916) was president van de Oranje Vrijstaat van 1896 tot 1902. Steyn werd geboren op de plaas Rietfontein in het district Winburg op 2 oktober 1857 als zoon van Marthinus Steyn senior. Deze was lid van de Volksraad van de Vrijstaat en bevriend met president Johannes Henricus Brand. Steyn bezocht het Grey College in Bloemfontein.
In Nederland volgde hij het gymnasium te Deventer, en daarna studeerde hij in Leiden en Londen.

Steyn werd beschouwd als een van de onverzettelijkste leiders van de Boeren. Toch nam hij deel aan de vredesonderhandelingen in Klerksdorp in april 1902. Door ziekte kon hij niet aanwezig zijn bij de ondertekening van de Vrede van Vereeniging op 31 mei in Pretoria en werd hij vertegenwoordigd door generaal Christiaan de Wet.

In juli 1902 vertrok hij naar Europa, waar hij tot 1904 zou blijven. Nadat hij een eed van trouw aan de Britse kroon had afgelegd, keerde hij terug naar Zuid-Afrika. Hoewel hij slechts gedeeltelijk hersteld was, nam hij weer deel aan de actieve politiek.

In 1908–1909 was hij vicepresident van de Closer Union Convention. Hij werd er onderscheiden voor zijn houding als staatsman en het opkomen voor de rechten van de Nederlandse gemeenschap.
Steyn stierf op 28 november 1916 tijdens een toespraak voor een vrouwenvereniging in Bloemfontein. Hij werd daar begraven bij het Vrouemonument.

Louis Botha (Greytown (Natal), 27 september 1862 – Pretoria, 27 augustus 1919) was de opperbevelhebber van het Transvaalse leger tijdens de Tweede Boerenoorlog en de eerste minister-president van de Unie van Zuid-Afrika.
Botha werd geboren op de boerderij Hartebeesvlakte nabij Greytown, in een Voortrekkersgezin met dertien kinderen.
Hij kreeg les op een Duitse zendelingenschool en verhuisde later met zijn ouders naar de Oranje Vrijstaat.

Op 28 maart 1900 werd Botha de nieuwe opperbevelhebber van de Zuid-Afrikaansche Republiek, waarbij hij zijn capaciteiten wederom betoonde bij Belfast-Dalmanutha.
Na de val van Pretoria leidde hij samen met Koos de la Rey en Christiaan de Wet een guerrillaoorlog tegen de Britten. Het succes van zijn tactieken werd duidelijk door het taaie verzet dat de Boeren bleven aanhouden gedurende de drie jaar durende oorlog.
Hij was de belangrijkste Afrikaner vertegenwoordiger tijdens de vredesonderhandelingen van 1902 en ondertekende het Verdrag van Vereeniging.

In 1919 tekende Botha nog het Verdrag van Versailles namens de Unie van Zuid-Afrika, maar de gezondheid van de premier ging snel achteruit.
Datzelfde jaar overleed hij aan hartfalen en werd hij begraven in de Heldenakker van Pretoria.

Pieter Arnoldus Cronjé (4 oktober 1836 – 4 februari 1911) was een Zuid-Afrikaans generaal tijdens de Eerste– en Tweede Boerenoorlog.
Cronjé werd geboren in de Kaapkolonie. Hij trok samen met zijn ouders tijdens de Grote Trek naar Transvaal. Hij woonde in de buurt van Potchefstroom. Op twaalfjarige leeftijd was hij reeds aanwezig bij de Slag bij Boomplaats. Cronjé speelde een belangrijke rol in de aanleiding van de oorlog, toen hij tijdens een openbare veiling de in beslag genomen ossewa van veldkornet Piet Bezuidenhout heroverde op de Britse belastingambtenaren.

Gedurende de Tweede Boerenoorlog was Cronjé meestal aanwezig op het westelijke front. Hij was de leider tijdens de belegering van Kimberley en Mafikeng. Bij Mafikeng belegerde hij een legermacht van 6000 Britse militairen onder bevel van kolonel Robert Baden-Powell.
Bij de Slag bij Magersfontein in december 1899 sloeg hij een aanval van het Britse leger succesvol af, waarmee de Britse opmars naar het noorden voor twee maanden werd gestuit.
In februari 1900 werd hij gevangen tijdens de Slag bij Paardeberg, waar hij zich met 4000 strijders na een hardnekkige strijd moest overgeven. Als krijgsgevangene werd hij naar Sint Helena gestuurd waar hij tot het einde van de oorlog, in 1902 verbleef.
Met de overgave van Cronjé bij Paardeberg viel bijna een kwart van het Boerenleger in Britse handen. Dit was een van de doorslaggevende factoren in deze oorlog.

Info en foto’s: wikiwand

Het verhaal van een huisje
_{Van onze redactie, Ruud Meijns}

Zwaardemakerstraat nummer 1 stond al een tijdje verlaten en verwaarloosd in de Oostzijde hoek Zwaardemakerstraat.
Er werd brand gesticht; een troosteloos einde.

Het werd in 1899 gebouwd door Jan Kakes, een meester timmerman uit Zaandam.
Het bouwbedrijf was in 1874 gesticht door Cornelis Kakes. Zoon Jan trad in 1876 toe tot het bedrijf en voegde er een metselbedrijf aan toe. Jan overleed in 1909.

Op de foto hierboven zien we een huisje staan.

Op de bouwtekening staan twee woningen met een ingang aan de Oostzijde en een ingang aan de Zwaardemakerstraat. Deze straat had overigens ten tijde van de aanvraag nog geen naam. In de aanvraag noemt men de plek “ten zuiden van de Smidstraat”. Eerder had op die plaats een gebouwtje gestaan dat voor de bouw van deze twee huisjes moest wijken. Hiervoor werd door het gemeentebestuur toestemming verleend. (deel bouwtekening)

Na het overlijden van bouwer en eigenaar Kakes kwam het in het bezit van zijn weduwe Catharine Bakker, wed. van Jan Kakes Cornzn. In 1918 komt het pand in het bezit van de N.V. Stoompellerij, voorheen J. Zwaardemaker Hzn. De eerste naam die de straat kreeg was: Birmastraat.

Via allerlei technische en administratieve wijzigingen wordt de naam veranderd in N.V. Zwaardemaker’s Handel en Industrie N.V. te Zaandam. Na de firma Zwaardemaker komt het pand in bezit van enkele particulieren tot de huidige stand van zaken.

Op luchtfoto’s vond ik een paar keer de plek waar het huisje staat.
Dit is de beste; een foto uit de jaren ‘30 met het huis op de hoek van de Zwaardemakerstraat en de Oostzijde. Het grote gebouw is van de N.V. Zwaardemaker.
Links boven begint de Smidstraat later Jan Bouwmeesterstraat.

Het bijzondere is dat we ook een huurder hebben leren kennen. Via een personeelsfoto van de firma Zwaardemaker vertelde een lezeres ons dat haar grootvader op de foto stond en dat hij in het huisje Zwaardemakerstraat 1 had gewoond. Het gaat om de heer Jan Fonteijn. Op de onderstaande foto zit hij onderste rij, derde van links. Op de achtergrond Zwaardemaker en ze staan in de Zwaardemakerstraat. Er zijn inmiddels meer namen bekend van personen op de foto. Kijk daarvoor op deze link verder: https://www.historisch-zaandam.nl/zwaardemaker/

 

Het toeval wil dat wij al eerder over dhr. Fonteijn hadden geschreven. Dat ging toen over het werk dat hij deed.

Op bijgaande foto is hij maalstenen aan het “billen”, een term waar ik nog nooit van had gehoord.
Maar zijn kleindochter werkt als vrijwilliger bij de Zaanse Molen en zij wist het wel. Het is de term voor het uithakken van de ribbels in zo’n steen. Er is een instructiefilmpje bijgeleverd.

Dus voor alle liefhebbers van het molenwerk kijk hier naar het filmpje over het “billen” op YouTube. Er zit wat reclame voor. https://www.youtube.com/watch?v=3-DTaAUnsmw

Illustraties: Gemeentearchief Zaanstad, Historisch Zaandam, Ruud Meijns