Fort aan den Ham
Onderdeel van de Stelling van Amsterdam

_{Van onze redac­tie, J.B. Plomp}

Fort aan den Ham, Uit­geest, Busch en Dam 1, is een van de 42 forten van de Stelling van Ams­ter­dam. Het is gele­gen aan de spoor­lijn van Uit­geest naar Krom­me­nie. De aar­den wallen, het eerste onderdeel van dit verdedig­ingswerk, dateren uit 1896, het fort zelf werd in 1903 opgeleverd.

Het fort bestaat uit:
— een beton­nen hoofdge­bouw, dat omringd is door een gracht zodat de vijand het beton­nen fort moeil­ijker kon bereiken. In het beton­nen fort wordt nu een his­torisch museum gerund door vri­jwilligers.
- in de bij het fort behorende fortwachter­swon­ing woonde een beambte die het fort bewaakte en het noodza­ke­lijke onder­houd ver­richtte. De fortwachter­swonin­gen wer­den vaak als eerste gebouwd zodat de bouw van het fort van daaruit kon wor­den begeleid. De fortwachter­swon­ing is helaas niet meer aan­wezig.
- de genieloods staat net buiten de gracht aan de achterz­i­jde van het beton­nen hoofdge­bouw en werd gebruikt voor de opslag van de inven­taris in vre­des­tijd. Hier wer­den ook de vuur­mon­den opges­la­gen die bij oor­logs­dreig­ing in de tussen­bat­ter­i­jen en tussen­liggende lin­ies wer­den opgesteld.

Ver­wor­ven: 2012 (in erfpacht)

Restau­ratie: 2015

Sit­u­atie bij aankoop: De 19e-​eeuwse houten genieloods stond er zeer ver­vallen bij toen Stad­sh­er­s­tel het Fort aankocht. In het beton­nen fort is een his­torisch museum geves­tigd. De bestem­ming van de houten genieloods is nog niet bek­end. Bin­nen waant u zich hon­derd jaar gele­den. De ent­hou­si­aste groep vri­jwilligers van de Sticht­ing Fort aan den Ham restau­reert en onder­houdt het forten­mu­seum zeer goed. Een bezoek is zeker de moeite waard!

Stelling van Ams­ter­dam
(Bron: gedeel­telijk overgenomen van de web­site Stad­sh­er­s­tel Ams­ter­dam.)
De Stelling van Ams­ter­dam was een verdedig­ingslinie, gele­gen op 15 tot 20 kilo­me­ter rond het cen­trum van Ams­ter­dam. De Stelling is 135 kilo­me­ter lang, bevat 46 forten en is aan­gelegd van 1880 tot 1920. De aan­leg van de Stelling van Ams­ter­dam werd geregeld in de Vest­ing­wet van 1874. Pri­mair was de Stelling van Ams­ter­dam een water­linie. In geval van vijan­delijkhe­den zouden grote delen van het gebied rond Ams­ter­dam onder water wor­den gezet. De forten wer­den gesitueerd op plaat­sen waar de water­linie wordt doorkruist door dijken, wegen of spoor­li­j­nen. Plaat­sen waar het water diep genoeg was voor boten waren kwets­baar, door­dat de oprukkende vijand op die plaat­sen niet door het water zou wor­den tegenge­houden, zodat hij ook op deze plekken onder vuur genomen moest kun­nen worden.

De Stelling van Ams­ter­dam heeft nooit actief dien­stgedaan, maar heeft wel een afschrik­wekkende werk­ing gehad. In 1914 waren de Stelling en de Nieuwe Hol­landse Water­linie namelijk mede een reden voor de Duit­sers om Ned­er­land niet bin­nen te vallen. Daarna had de hele water­linie niet veel zin meer omdat vlieg­tu­igen en bom­men­wer­pers wer­den ontwikkeld en de artillerie zich ook verder ontwikkelde met een veel verder bereik dan de twintig kilo­me­ter waar de stelling op was gebaseerd.

Fort aan den Ham — waar en open­ingsti­j­den.
Fort aan den Ham is gebouwd tussen 1896 en 1903 en ligt langs het spoor en de N203 tussen Krom­me­nie en Uit­geest aan Busch en Dam. Er is een mil­i­tair museum geves­tigd en het fort is regel­matig geopend voor bezoek­ers. Fort aan den Ham is van april tot en met okto­ber elke laat­ste zondag van de maand open. In de zomer­maan­den ook op de tweede zondag van de maand. Het hele jaar open op woensdagen.

Inter­view en rondlei­d­ing met Fred Braaksma, vri­jwilliger van Sticht­ing Fort aan den Ham

Op woens­dag 9 novem­ber ont­moette ik in de kan­tine, de enige per­ma­nent ver­war­mde ruimte van Fort aan Den Ham, Fred Braaksma. Hij is al 10 jaar sec­re­taris, pen­ning­meester, web­mas­ter en gids/​rondleider van de Sticht­ing Fort aan den Ham. Geboren 1946 te Ams­ter­dam en sinds 1977 in Wormer woonachtig. Met als verdere hobby’s fotograferen en schat­zoeken met GPS of Geo­coach­ing (2). Zijn belang­stelling voor de forten van de Stelling van Ams­ter­dam vond zijn grond­slag in het feit dat hij ooit tij­dens zijn 3– jarig dien­stver­band als beroeps­mil­i­tair heeft gew­erkt aan de aan­leg van de jachthaven t.b.v. werkne­mers van de Land­macht bij Fort Kudel­staart. Tij­dens deze werkza­amhe­den was hij ‘gelegerd ’ in een klein pub­ten­tje ter­wijl de officieren en onderof­ficieren verbleven in het Fort. Na beëindig­ing van zijn nogal woelige loop­baan als mil­i­tair ver­plaat­ste de belang­stelling voor de Forten van de Stelling van Ams­ter­dam zich naar de achter­grond. Maar…. ken­nelijk was toch de kiem gelegd voor zijn lat­ere loop­baan als vri­jwilliger van de sticht­ing Fort aan den Ham. Als toer­fi­etser maakte hij op een gegeven moment ken­nis met de Forten­route, 180 km lang , die hij meerdere malen heeft gefi­etst, en zag dat er een groter ver­band was in samen­stelling van de diverse for­ti­fi­caties, verdedig­ingswerken, inun­datiege­bieden etc. en raakte geïn­ter­esseerd in de geschiede­nis . Na zijn pen­sioner­ing in 2005 ver­nam hij dat de Sticht­ing Fort aan den Ham een web­mas­ter zocht, dat trok hem wel aan. Hij werd aangenomen en zo begon in 2006, 10 jaar gele­den, zijn loop­baan als vri­jwilliger in het team van Fort aan den Ham.
(2) Geo­coach­ing, het vin­den van ver­bor­gen ‚schat­ten’ met een GPS-​ontvanger.

Het vri­jwilliger­steam van het Fort bestaat uit 15 man­nen waar­van 5 gid­sen met ver­schil­lende vaardighe­den, van tim­mer­man tot elek­trotech­ni­cus en 1 dame als kan­ti­nebe­heerder, die geza­men­lijk in hun vrije tijd het Fort hebben her­schapen in zijn, min of meer, oor­spronke­lijke staat. Door de steeds wis­se­lende func­ties o.a. muni­tieop­slag was de inrichting/​indeling van het Fort voor een groot deel ver­loren gegaan. Aan de hand van de nog aan­wezige oor­spronke­lijke delen van de inricht­ing, foto’s en andere doc­u­men­tatie, is men aan de slag gegaan en zijn, met grote nauwkeurigheid, de oor­spronke­lijke ele­menten en details weer aange­bracht en/​of ger­estau­reerd. Ook meu­bi­lair, bed­den, kas­ten etc. zijn in eigen beheer her­steld en/​of opnieuw ver­vaardigd of verkre­gen door schenkin­gen en spon­sor­ing van ver­schil­lende bedri­jven. Al met al is zo de his­torische sfeer, door de inricht­ing, weer gro­ten­deels als in vroegere tijden.

Opmerke­lijk is het feit dat al deze werkza­amhe­den zon­der enige vorm van sub­si­die geheel uit eigen mid­de­len wor­den gere­aliseerd. De finan­ciële mid­de­len zijn vnl. afkom­stig uit de entreegelden en con­tribu­ties en kan­ti­neop­breng­sten. Tij­dens de rondlei­d­ing toonde Fred de ver­schil­lende ruimtes die als, vee­lal per­ma­nente, exposi­tieruimte zijn ingericht met voor­w­er­pen en doc­u­men­tatie uit de Ned­er­lands mil­i­taire his­to­rie vanaf de Napoleon­tis­che tijd in Europa tot en met de poli­tionele acties in voor­ma­lig Ned­er­lands Indië. In ver­schil­lende tableaus zijn geüni­formeerde pop­pen geplaatst met de bijbe­horende uitrustin­gen en gebruiksvoor­w­er­pen. In enkele ruimtes zijn ook vit­rines aan­wezig waarin diverse arte­facten ten­toongesteld worden.

Ooit was de RAFA , Royal Air Force Asso­ci­a­tion, geves­tigd in het Foort. Het enige dat hier­aan herin­nerd is het RAFA-​bord dat in 1998 door prins Bern­hard werd onthuld.

Poterne
Zo lopend door de lange smalle gan­gen wer­den de overige vertrekken getoond onder andere een van de groot­ste ruimtes van het Fort, de Poterne, een aan weer­skan­ten met deuren afs­luit­bare overdekte door­gang. Door deze gang kon­den man­schap­pen en materieel veilig naar de gedekte weg of de rav­eli­j­nen komen. Poterne zegt men ook voor een overdekte gang tussen ver­schil­lende delen van een vest­ing­w­erk. Hieron­der een aan­tal foto’s van de huidige situatie.

Kaze­mat (3)
Bomvrij onderkomen voor huisvest­ing van geschut, man­schap­pen of voor­raden waar ook voor een deel de bewapen­ing van het Fort was opgesteld.
De bewapen­ing van het fort bestond uit: 2 hefkoe­pelka­non­nen 6 cm, buiten het fort­ge­bouw, 4 Gard­ner M90 dubbel­loops mitrailleur sys­teem Gard­ner Ned­er­lands model M 90, kaliber 11 x 50 R mitrailleurs (2 in elke keelka­ze­mat). De hefkoe­pelka­non­nen zijn door de Duit­sers ontmanteld.

Het stan­daard geweer (Mannlicher M95) werd vanaf 1895 tot aan de 2e werel­door­log gebruikt voor revers­gericht vuur door de man­schap­pen. (Rever­sz­i­jde is door­lopende weg rond de buiten­z­i­jde van de fort­gracht.) Aan de veldz­i­jde flankdekking van het gebied vóór het Fort werd door de beide buur­forten Fort bij Krom­me­niedijk en Fort Veld­huis geleverd. Dit gebeurde uit beide Forten met twee kanon­nen 10 cm brons. Replica’s van de Gard­ner M90, een met een slinger aange­dreven machi­nege­weer, staan in de keelka­ze­mat van het Fort. De orig­inele draag­beugels voor de beide M90 zijn nog aanwezig.

(3) Bron: De tekst over de Kaze­mat is gedeel­telijk overgenomen van de Web­site Fort aan den Ham.

Uitk­ijk­post
In ongeveer het mid­den van het Fort bevindt zich ook nog een uitk­ijk­post waar een sol­daat langs een lad­der naar een kleine ruimte ging alwaar hij vrij uitzicht had op de omgeving.

Officiersverbli­jven.
Deze waren aan­merke­lijk ‘luxer’ dan de ruimtes waarin de man­schap­pen verbleven. De vlo­eren waren van hout (tegen de optrekkende kou). In deze ruimte waren cham­brettes, kleine gedeel­telijk afges­loten slaaphok­jes, waar­door men ook nog enige pri­vacy had. De privé­toi­let­ten voor officieren bevon­den zich in de Poterne. Het verblijf van de Fort­com­man­dant was in vergelijk­ing tot de rest zéér luxe ingericht met o.a. tapi­jten, een houten bureau en gemakke­lijke stoelen.

Cham­bree, sol­datenslaapzaal.
Geheel in zijn oude ‘luis­ter’ her­steld met gek­lonken ijz­eren stapelbed­den dicht bij elkaar geplaatst op de kale beton­vloer. Boven de bed­den is een plank beves­tigd waarop stukken uitrust­ing liggen. De per­soon­lijke bezit­tin­gen van de man­nen wer­den in houten kisten onder de bed­den bewaard. Er waren des­ti­jds 149 man in het vest­ing­w­erk gelegerd alhoewel het voor 171 man was gebouwd. Het schi­jnt dat ook de Duitse bezetters het fort een tijd­lang hebben gebruikt.

San­i­taire voorzienin­gen.
Ook deze ruimte is geheel in zijn orig­inele staat bewaard gebleven. De “toi­let­ten“ zijn afgeschoten hok­jes met uitzicht op de tegen­over geplaat­ste uri­noirs, zon­der deuren waarin een houten ‘zit­ting’ afgedekt met een rond houten dek­sel moet voorzien om de rats, kuch en bonen weer kwijt te raken. Een pomp met zwen­gel aanges­loten op het onder­grondse water­reser­voir diende als water­voorzien­ing. De was­gele­gen­heid, het reinig­ingslokaal, bevond zich aan de andere zijde van het Fort.

Kruitkamer.
Een ruimte aan de voor/​buitenzijde van het Fort waar het buskruit werd bewaard en ver­w­erkt tot muni­tie. In de achter­wand bevindt zich een nis waar achter glas een lan­taarn is geplaatst. Men moet zich realis­eren dat buskruit een bij­zon­der gevaar­lijk explosief is dat bij de kle­in­ste vonk in één klap ont­brandt, in tegen­stelling tot de huidige kruit­soorten die veel sta­bieler zijn en in de vrije ruimte betrekke­lijk langzaam verbranden.

Radiokamer.
Een van de ruimtes die werke­lijk vol­gepakt is met oude mil­i­taire com­mu­ni­catieap­pa­ratuur van grote zenders/​ontvangers tot ‘draag­bare‘ zen­dap­pa­ratuur waarin zich een lood­zware accu bevond. De vri­jwilliger die deze ruimte beheert is con­stant bezig met het opknap­pen en weer bruik­baar maken van som­mige appa­raten. Ook staat in deze ruimte een prachtige antieke tele­foon­cen­trale hele­maal ger­estau­reerd, die later dienst moet doen voor de interne communicatie.

Ver­warm­ing.
Vanzelf­sprek­end had dit Fort geen cen­trale ver­warm­ing; in som­mige ruimtes was een kachel aan­wezig die met hout en kolen werd gestookt om zo de erg­ste kou te verdrijven.

Zieken­boeg.
Een kleine ruimte waar slechts 1 bed staat, een tafel en een kast voor medici­j­nen etc. Je moet wel erg ziek zijn om hier terecht te komen. Over het alge­meen lag men, bij lichte aan­doenin­gen, ‚kwartierziek’ in bed.

Keuken.
Gedeel­telijk in oude staat her­steld. Zie de afbeeld­ing van de orig­inele for­nuizen op de 1ste foto. Hier wer­den waarschi­jn­lijk de beroemde/​beruchte rats, kuch en bonen klaargemaakt.

Zo kwam er een einde aan de rondlei­d­ing onder de deskundige lei­d­ing van Fred Braaksma die op boeiende wijze uit­leg gaf over aller­lei onder­w­er­pen. Met dank aan alle mensen van het Fort aan den Ham die hun bij­drage hebben geleverd aan dit artikel.